Asiya və Avropanın kəsişməsində yerləşən İraqın coğrafi mövqeyi iki böyük regional güc Səudiyyə Ərəbistanı və İranla həmsərhəd olduğu üçün həm xeyir, həm də lənətdir. Bununla belə, böyük neft ehtiyatlarına malik olmasına baxmayaraq, İraqın sahildən 58 kilometr məsafədə olması onun beynəlxalq sulara birbaşa çıxışını məhdudlaşdırır. Buna görə də İraqı ixrac etmək üçün neftini Ərəbistan yarımadasından Fars körfəzi, Qırmızı dəniz və Süveyş kanalı vasitəsilə Aralıq dənizinə daşımalıdır.
Hafta.az-ın yazdığına görə, buna görə də ətraf sularda sülh və qonşu ölkələrlə yaxşı münasibətlər İraq iqtisadiyyatı üçün çox vacibdir. İraq ticarət həcmini artırmaq və iqtisadiyyatını şaxələndirmək üçün dəmir yolu və avtomobil nəqliyyatını birləşdirən ikili dəhliz olan 1200 kilometr uzunluğunda "İnkişaf Yolu Layihəsi"ni inkişaf etdirməyi planlaşdırır. Bu yol Bəsrə şəhərindəki Böyük Fav Limanından başlayır, Bəsrə və neftlə zəngin bölgələrdən keçir və şimaldan Türkiyə sərhədinə qədər uzanır.
İnkişaf Yolu Layihəsi İran və Türkiyənin dəstəyi ilə Süveyş kanalından yan keçərək və tikilməkdə olan Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa İqtisadi Dəhlizinin (IMEC) tamamlanması ilə alternativ Avrasiya marşrutu yaratmağı hədəfləyir.
Şübhə yoxdur ki, İnkişaf Yolu Layihəsi uğurla həyata keçirilərsə, yerli məşğulluq imkanlarını artıracaq, qitələrarası ticarəti asanlaşdıracaq, yaşıl inkişafa yönəlmiş xüsusi iqtisadi zonaların və yeni şəhərlərin yaradılmasına imkan verəcək və bununla da qeyri-məşğulluq üçün iqtisadi rıçaqların yeni reallığını dəstəkləyəcək.
Onilliklər boyu davam edən müharibə İraqın siyasi bütövlüyünü zəiflətdi və İnkişaf Yolu Layihəsi də müxtəlif təhlükəsizlik və iqtisadi problemlərlə üzləşir. İnkişaf Yolu Layihəsi Avrasiya regionunda ticarət üçün potensial dəhliz olacağı üçün güclü təhlükəsizlik strukturu ilə malların sərbəst axını təmin edilməlidir. Yaxşı, belə bir təhlükəsizlik zəmanətini kim verəcək? Belə bir böyük layihəni həyata keçirmək üçün siyasi iradənin ardıcıl rəhbərlik və administrasiyalar tərəfindən qorunub saxlanmasını kim təmin edəcək?
Üstəlik, İnkişaf Yolu Layihəsinin gələcəkdə uğurlu olması üçün Asiya ilə Avropa, xüsusilə də Çinlə Avropa arasında ticarət güclü şəkildə artmalıdır. Bununla belə, Qərb ölkələri ilə Çin arasında mövcud ticarət mübahisəsi Avropanın bəzi Çin məhsullarına, xüsusən də elektrik avtomobillərinə əlavə gömrük rüsumları tətbiq etməsinə və istehsal və təchizat zəncirlərini Çindən digər Asiya ölkələrinə keçirməsinə səbəb olub. Yaxın onillikdə Çinlə Avropa arasında ticarət dövriyyəsinin həcminin əhəmiyyətli dərəcədə artacağı gözlənilmir. Bu problemlidir, çünki İnkişaf Yolu Layihəsi tikinti və istismar xərclərini kompensasiya etmək üçün yüksək ticarət həcminə əsaslanır. Buna görə də Çin, Asiya və Avropa arasında ticarət həcminin azalması belə böyük infrastruktur layihəsinin maliyyə dayanıqlılığı və iqtisadi dayanıqlığı üçün yaxşı heç nə vəd etmir.
Bir çox insanlar İraqın İnkişaf Yolu Layihəsinin Çinin “Bir kəmər, bir yol” Təşəbbüsünə (BRI) alternativ və ya tamamlayıcı olub-olmadığını sual altına alır. BRI əvvəllər mövcud olmayan infrastruktur əlaqələri və ticarət dəhlizləri yaratmaqla Avrasiya ticarətini modernləşdirməyi hədəfləyir. Bu gün Avrasiyadakı kontinental dəmir yolu şəbəkələri Çinin şərq sahillərindən və Mərkəzi Asiyadan keçərək Qərbi Avropaya ticarət xətlərini birləşdirir. Bundan əlavə, o, Çinin cənub-qərbindən Pakistanın Qvadar limanına qədər olan quru dəhlizlərini birləşdirir, burada Süveyş kanalı vasitəsilə ticarət edilən mallar Qərbi Avropaya çatır. Konkret marşrut yoxdur, çünki “bütün yollar Romaya aparır”. Buna görə də İraqla Türkiyə arasında yaradılacaq potensial nəqliyyat dəhlizi ilə Çin malları Pakistandakı Qvadar limanından birbaşa Körfəz vasitəsilə İraqın Böyük Fav limanına qədər uzana bilər. Bu marşrut Çinə əhəmiyyətli bir üstünlük verəcək, çünki Çinin beynəlxalq rəqibi Hindistanın ixrac etdiyi analoji mallardan daha sürətli və daha ucuz daşınma imkanı verəcək.
Bununla belə, “İnkişaf Yolu”nun başqa bir rəqibi var, İMEC və o, ən azı bir o qədər iddialı layihədir. IMEC həmçinin ABŞ və onun regiondakı müttəfiqləri tərəfindən idarə olunur. Bu çoxşaxəli nəqliyyat dəhlizinə qlobal ticarət mərkəzinə çevrilən Hindistan, böyük ticarət profisiti olan və böyük iqtisadi transformasiyalar keçirən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ-ın mühüm müttəfiqi və qlobal texnologiya olan İsrail daxildir. IMEC Hindistanın qlobal sənayeləşmədə və iştirakçı ölkələr arasında iqtisadi inteqrasiyada artan əhəmiyyətini nəzərə alaraq qlobal ticarət üçün yeni paradiqma yaratmağa hazırlaşır.
İnkişaf Yolu Layihəsi və IMEC birbaşa rəqabətdə olacaq. Mövcud geosiyasi mühitdə IMEC-in marşrutu Hindistandan Avropaya ticarəti asanlaşdırmaq üçün optimal şəkildə tərtib edilib, İnkişaf Yolu Layihəsi isə ilk növbədə Rusiya və Çindən ticarəti dəstəkləyəcək.
Son on ildə Çin infrastruktur və şəhər mühəndisliyi sahəsində dünyanın ən qabaqcıl təcrübəsini qazanıb və bu sahədə mütəxəssisə çevrilib. Bunun təsirlərini Misirin Saxara səhrasının ortasında rekord müddətdə inşa etdiyi yeni inzibati paytaxtında və Çinin mühəndisliyinin canlı sübutu olan Səudiyyə Ərəbistanında futuristik şəhər NEOM layihəsinin tunellərində və göydələnlərində gördük.
Çin İraqın müharibədən sonrakı bərpasında da fəal iştirak edib. Bəsrə elektrik stansiyasını quraraq 6200 meqavatdan çox elektrik enerjisi istehsal edən Çin İraqın ən böyük elektrik stansiyası qurucusudur. Çin şirkətləri neft və mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) qurğularının, sutəmizləyici qurğuların, hava limanlarının və məktəblərin inkişafında da rol oynayıblar. Çin həm də İraqın ən böyük ticarət tərəfdaşıdır və iki ölkə diplomatik münasibətlərini strateji tərəfdaşlığa yüksəldib.
“Layihənin maliyyə dayanıqlığı qeyri-müəyyən olaraq qalır, çünki Böyük Fao Limanının tikintisi üçün ayrılan büdcə onun tikintisi zamanı artırılıb və tamamlanma müddəti 2025-ci ilə qədər uzadılıb.
Bununla belə, Çin infrastruktur və ticarətdə mühüm tərəfdaş olsa da, dörd əsas səbəbə görə İraqın 17 milyard dollarlıq İnkişaf Yolu Layihəsindən ehtiyatlanır. Səbəblər bunlardır:
1. Layihə müxtəlif tikinti və mühəndislik standartlarına görə potensial problemlə üzləşir. Məsələn, Cənubi Koreyada yerləşən Daewoo şirkəti İnkişaf Yolu Layihəsinin başlanğıc nöqtəsi olan Böyük Fao Limanı üçün 2,6 milyard dollarlıq tikinti müqaviləsi imzalasa da, layihənin ilkin texniki-iqtisadi əsaslandırmalarının əksəriyyəti Avropa şirkətləri tərəfindən həyata keçirilib. Buna görə də Qərblə Çin arasında tikinti və mühəndislik standartlarında fərqlər əlavə xərclərə və layihənin gecikməsinə səbəb ola bilər.
2. Layihənin maliyyə qabiliyyəti qeyri-müəyyən olaraq qalır. Böyük Fao Limanının tikintisi üçün ayrılan büdcə onun tikintisi zamanı artırılıb və layihənin tamamlanma müddəti 2025-ci ilə qədər uzadılıb. İnkişaf Yolu Layihəsi çərçivəsində planlara marşrut boyunca on beş stansiyanın tikintisi daxildir. Bu, böyük səy tələb edir. Çin hələ də əmin deyil ki, hökumətin neft gəlirləri İraq ərazisində ikiqat dəmir yolu və avtomobil nəqliyyatı sistemi qurulduğu üçün lazımi maliyyələşməni qarşılamaq üçün kifayət edəcək.
3. Meqa ölçülü infrastruktur layihəsi ilə bağlı siyasi problemlər və təhlükəsizlik riskləri davam edir. Hökumətin səriştəsizliyi və korrupsiyası, eləcə də kirayə axtarışı regional hökumətlərin şəffaf və hesabatlı olmasını tələb edən belə bir meqa layihənin həyata keçirilməsinə mane olacaq. Hökumət daxilində qeyri-sabitlik, xüsusilə layihənin həyata keçirildiyi İraq Kürd Regional Rəhbərliyində (KRG) şiddətli ekstremizm zorakılıq baş verərsə, marşrut boyunca nəqliyyatı iflic edə bilər.
4. Çin İnkişaf Yolu Layihəsinə ehtiyatla yanaşır, çünki onun başqa alternativləri var. Keçən iyun ayında Çin Özbəkistan və Qırğızıstanla Sincan bölgəsindəki Kaşqarı Qırğızıstanın cənubu vasitəsilə Özbəkistanın şərqinə birləşdirəcək dəmir yolu xəttinin tikintisinə razılaşıb. Ümumilikdə 5 milyard dollara başa gəlməsi gözlənilən yeni dəmir yolu xətti Türkiyə və Qərbi Avropadakı mövcud dəmir yolu şəbəkələrinə birləşdiriləcək. Qərbi Çindən Qərbi Avropaya uzanan yeni magistral dəhliz həm Rusiyadan, həm də geosiyasi baxımdan mübahisəli olan Qırmızı dənizdən keçir və Avropa ilə Asiya arasında nəqliyyat infrastrukturunda böyük irəliləyişi təmsil edir. Bu alternativ yol İraqdan Türkiyəyə gedən marşrutdan maliyyə baxımından daha sərfəli və geosiyasi müstəvidə daha az pozucu olardı. Tikinti başa çatmaq üzrə olduğundan o, həm də daha idarəolunan görünür.
Bununla belə, Çinin İraqla artan ticarət və investisiya əlaqələrinə və Qlobal Cənuba qərəzli münasibətinə görə, onun İnkişaf Yolu Layihəsini tərəddüd etmədən dəstəkləyəcəyi ehtimalı tamamilə əsassız olmaya bilər.
